کاغَذ ماده‌ای است پهن و نازک که از فشردن الیاف موادی مانند خمیر چوب، برنج یا کتان درست می‌شود و بیش‌تر برای نوشتن به کار می‌رود. با این همه، از کاغذ برای بسته‌بندی، آرایش درونی ساختمان،صافی‌های صنعتی و پژوهشی و کارهای دیگر نیز بهره می‌گیرند.
الیافی که در ساخت کاغذ به‌کار می‌رود معمولاً طبیعی و شامل سلولوز است. کاغذ قطع بزرگ اروپاcolombeirنام دارد.واندازه همیشگی آن ۶۳*۹۰است پایینتر ازآنjesus است که درکنارآن نشانه j.h.sl داردکوچک شده نام عیسای پیامبراست. پایینتر از آنraisin است که نشانه ی خوشه دارد،و به اندازه ی ۵۰*۶۵ است.اندازه ی نسکها ازین چهار جورکاغذ بوده که یک برگ آن را iplang و چهارتایی راinfolioو هشت تایی راinquartoو۱۶دیمه ای (صفحه ای) راin-octaro و ۳۲ دیمه ای راin-ro میگفتند - بااین باز در کاغذ (رُخنَه) فرنگی ترانوشت (نسخه) نویسان سده های یازدهم یا سیزدهم درایرانوهند بهره می‌برده اند که دبیرگان (خطوط) هندی ومهرهای فشاری از مشخصه های آن است.کاغذدارای گونه های افزونی بوده است و بیشتر به نام جای ساخت وپرداخت آن است،که نزدیک هشتادوپنج گونه ی آنرا برشمرده اند.با این باز نامهایی که بیشتر در فهرست‌ها ی دست‌نویس نسکخانه های کُیانی (مرکزی) ملی ملک...ودیگری آمده ازاین دستند: خانبالیغ (به نام شهرخانبالیغ درچین) که در سده های پنجم و ششم بسیار رواج داشت. سمرقند و خطایی (به نام خط که چینی هم مینامند) بخارایی و سپاهانی و عادل شاهی و بغدادی ترکی مصری کشمیری و ترمه و فساقی و فرنگی که یاد آن آمده است . رنگ بیشتر کاغذهای کهن سپید بوده است.
گاهی آنرا میرزیدند (رنگ میکردند) و رنگارنگ به کبود ورنگاری و ابری و حنایی و کاهی و زراندود و زرافشان و معرق و مرصع و مذهب و آهارمهرشده و نگارشده یاسپیداب شده و یابافتار (متن) و حاشیه شده.
● گونه های کاغذ:
۱) بغدادی
۲) هندی
۳) خانبالیغ
۴) اصفهانی
۵) مصری
۶) فرنگی
۷) بخارایی
۸) ترمه
۹) ترمه اصفهانی
۱۰) آهاری
۱۱) ابری
۱۲) ابریشمی
۱۳) پوست دل آهو
۱۴) حنای
۱۵) خراسانی
۱۶) ونیزی
۱۷) فرنگی نو
۱۸) طلحی
۱۹) نوحی
۲۰) فرعونی
۲۱) جعفری
۲۲) طاهری
۲۳) جیهانی
۲۴) مامونی
۲۵) منصوری
۲۶) مقتابی
۲۷) دولت آبادی
▪ ابری:
میر محمد طاهر که مرد دارای چشش(ذوق)و هنر بود درزمان شاه تهماسب از ایران به هندوستان رفته و کاغذابری را آنجا نوآورد وبی درنگ به ایران فرستاد.
▪ ابریشمی:
که از ابریشم ساخته میشد بسیار نازک و تنک ونرم خو بود. وبارها پس از آهار دادن و مهره کشی آغاز به نوشتن در روی آن چُنین کاغذ می نمودند.
▪ پوست دل آهو:
اینجور را از پوست آهو درست نموده وبیشتر برای ترا نوشتنِ (استنساخ) نِپی (کلام الله مجید،سی پاره) یا حرزهای مجدول زرین(مطلا)و رنگها بهره وری میشد.
▪ بغدادی:
این کاغذ که کلفت تر بود از گونه های دیگر کاغذها شکننده و ناپایدار نبوده و پخش کننده ی زگالاب (مرکب) نیز نبوده است. اینجور کاغذ را هم رجِ کاغذهای دمشقی و آملی و سمرقندی دانسته اند.
▪ حنایی:
با بهره وری ازحناو زعفران چند تکه رنگ مداد (زگالاب) درست می‌شده است.
▪ خراسانی:
گینه ی(جنس) این کاغذ کتان بوده و نوآور آن مردمان خراسان بوده اند و بنا به گفته ای در زمان بنی امیه ساخت اسن کاغذ از رواج نسبی برخوردار بوده است.
▪ عادلشاهی:
کاغذیست بی دانه ، پایدار وهموار که بیشتر در زاوریِ(خدمت) نویسندگی جای میگرفته است.
▪ دولت آبادی:
کاغذی بوده که در درجه دویم مِهندی(اهمییت) پس ازکاغذ عادلشاهی جای داشته است.
▪ سمرقندی:
کاغذیست هموار و پایدار وسپید وپخش کننده ی زگالاب (مرکب) نیز نیست.
▪ رنگهای کاغذ:
پسته ای - نخودی - شکری
▪ حنایی بن مایه:
از طراحی تاصحافی،فریدون آذریون،آذریون۱۳۸۰
● اندازه‌های استاندارد کاغذ
چینی‌ها نخستین مردمانی بودند که بیش از ۲ هزار سال پیش کاغذهایی مانند کاغذهای امروزی ساختند. ایرانیان مسلمان شیوهٔ ساختن کاغذ را از چینی‌ها آموختند و آن را بهبود بخشیدند. شهر سمرقند برای سال‌ها بزرگ‌ترین مرکز ساختن و خرید و فروش کاغذ بود. سپس، در شهرهای دیگر، از جمله بغداد،دمشق، قاهره، مراکش، جزیرهٔ سیسیل و شهرهای مسلمان‌ نشین اسپانیا، کارخانه‌های کاغذسازی به راه افتاد.